Η υιοθέτηση τεχνολογιών αιχμής από τις βιομηχανικές επιχειρήσεις φέρνει ριζικές αλλαγές στην αλληλεπίδραση μεταξύ των εργαζομένων και στον τρόπο διοίκησης. Για να μπορέσει να λειτουργήσει αρμονικά η επιχείρηση, θα πρέπει να υπάρχει λεπτομερής σχεδιασμός εκ των προτέρων και σαφής καθορισμός των καθηκόντων και των περιορισμών του κάθε παράγοντα της εργασίας.
Ο Όρος Βιομηχανία 4.0 αποτελεί ένα νέο όρο, ο οποίος έχει εισαχθεί την τελευταία δεκαετία κατά κύριο λόγο. Με αυτόν, γίνεται προσπάθεια να περιγραφεί η εισαγωγή της ψηφιακής τεχνολογίας στην παραγωγική διαδικασία, αλλά και γενικότερα στο σύνολο των δραστηριοτήτων που έχει μια επιχείρηση, από την προμήθεια πρώτων υλών και τη διαχείριση των προμηθευτών μέχρι την υποστήριξη των πελατών.
Η βιβλιογραφία αλλά και η ειδησεογραφία που αναφέρεται στην 4η Βιομηχανική Επανάσταση, συνήθως εστιάζει στις καινοτομίες που επιφέρει στη διαδικασία παραγωγής, με στόχο να δωθεί έμφαση σε στοιχεία όπως η σημαντική αύξηση της ταχύτητας και του όγκου παραγωγής, η ακρίβεια των διαδικασιών, η βελτίωση της εποπτικής εικόνας των διαδικασιών και η άμεση πληροφόρηση.
Όμως, η επίπτωση των μεταβολών λόγω της εισαγωγής της νέας τεχνολογίας σε θέματα υγείας και ασφάλειας (ΥΑΕ), λαμβάνει πολύ λιγότερη προσοχή. Γενικότερα, σε όλες τις σημαντικές τεχνολογικές μεταβολές, οι συνέπειες σε θέματα ΥΑΕ διαπιστώνονται μετά την εφαρμογή των τεχνολογιών αυτών και μάλιστα πολλές φορές με σημαντική χρονική υστέρηση. Κάτι τέτοιο, είναι φυσιολογικό και αναμενόμενο, καθώς δεν είναι πρακτικά δυνατόν να προβλεφθεί το σύνολό των επιπτώσεων εκ των προτέρων. Όμως έρχεται σε αντίθεση με την υπάρχουσα αντίληψη της προληπτικής δράσης που κυριαρχεί τις τελευταίες δεκαετίες, η οποία όμως έχει καταστεί εφικτή λόγω της ομαλής εξέλιξης της τεχνολογίας, που επέτρεψε την προσαρμογή τόσο της νομοθεσίας, των προτύπων και των κανονισμών, όσο και των πρακτικών που ακολουθούνται.
Δυστυχώς, η ερευνητική προσπάθεια που έχει πραγματοποιηθεί στο αντικείμενο δεν είναι επαρκής καθώς ελάχιστες εργασίες έχουν δημοσιευθεί με ουσιαστικό αντίκρισμα. Οι περισσότερες αφορούν στις επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών στην παραγωγή και μόνο αποσπασματικά ασχολούνται με θέματα ΥΑΕ, παρότι έχει διαπιστωθεί ότι υπάρχει σοβαρή πιθανότητα ανάδειξης νέων κινδύνων, οι οποίοι μάλιστα δεν είναι εφικτό σε μεγάλο βαθμό να εντοπιστούν και να αντιμετωπιστούν με τα υπάρχοντα εργαλεία.
Ριζικές αλλαγές
Με βάση την υπάρχουσα εμπειρία, έχει διαπιστωθεί ότι η οργάνωση της κάθε επιχείρησης, η οποία προβαίνει σε σημαντική τεχνολογική αναβάθμιση της λειτουργίας της, θα πρέπει να προσαρμοστεί ανάλογα. Αυτό είναι μια επίπονη διαδικασία, ιδιαίτερα όταν οι αλλαγές είναι ριζικές. Οι περιορισμοί που αναδύονται πολλές φορές απαιτούν σημαντικές προσαρμογές, ενώ δεν είναι και σωστά αξιολογημένες από τη φάση του σχεδιασμού. Για παράδειγμα, η πολυπλοκότητα των συστημάτων και οι απαιτήσεις σε επίπεδο γνώσεων τόσο χειρισμού όσο και συντήρησης, ενδέχεται να μην συμπίπτουν με τις δυνατότητες του υπάρχοντος προσωπικού. Θεωρητικά, μέσω διαδικασιών κατάρτισης θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί σε κάποιο βαθμό το πρόβλημα, όμως παράγοντες όπως η ηλικιακή κατανομή ή το γνωστικό υπόβαθρο τμήματος του προσωπικού ενδέχεται να δυσχεράνει σημαντικά τη διαδικασία και να μην επιτρέψει το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό, από το σύνολο των συμμετεχόντων ότι η όλη διαδικασία δεν αφορά μόνο μια τυπική μεταβολή σε κάποιες θέσεις εργασίας όπως ο χειρισμός ενός πιο σύγχρονου μηχανήματος ή η αύξηση της διαδραστικότητας μεταξύ μηχανήματος και ανθρώπου. Οι αλλαγές που εμπεριέχονται στον όρο «Βιομηχανία 4.0» επιφέρουν αλλαγές στην όλη νοοτροπία, στο είδος των εργασιών και στον τρόπο κατανομής τους, στην αλληλεπίδραση μεταξύ των εργαζομένων, τον τρόπο διοίκησης και στις μεθόδους μεταφοράς της πληροφορίας. Για να μπορέσει να λειτουργήσει το σχήμα θα πρέπει να υπάρχει λεπτομερής σχεδιασμός εκ των προτέρων και σαφής καθορισμός των καθηκόντων και των περιορισμών του κάθε παράγοντα της εργασίας.
Στο επίπεδο του σχεδιασμού, θα πρέπει να αναφερθεί ότι αυτός είναι πιο δύσκολος στην περίπτωση που υπάρχει ενσωμάτωση συστημάτων σε υπάρχουσα παραγωγική διαδικασία και όχι υλοποίηση μια εγκατάστασης εξ’ αρχής. Είναι προφανές ότι ο υπάρχον εξοπλισμός της κάθε επιχείρησης δεν μπορεί να απαξιωθεί ενώ τίθενται και θέματα κόστους επένδυσης. Όμως η ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών σε υπάρχουσα δομή και εξοπλισμό, θέτει περιορισμούς ενώ υπεισέρχονται και αβεβαιότητες όπως η κατάσταση του εξοπλισμού, η συμβατότητά του με τα νέα συστήματα και άλλα. Αντίστοιχα, η πιθανότητα σφαλμάτων των εγκαθιστομένων συστημάτων τόσο σε επίπεδο εξοπλισμού όσο -και κυρίως- σε επίπεδο λογισμικού, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψιν και να υπάρχουν δικλείδες ασφαλείας, ιδιαίτερα όταν εφαρμόζονται τεχνικές μηχανικής μάθησης και τεχνητής νοημοσύνης.
Βελτίωση των συνθηκών υγείας και ασφάλειας
Όσον αφορά στις άμεσες επιπτώσεις στους εργαζόμενους, τα βασικότερα προβλήματα που φαίνεται να προκύπτουν είναι βλάβες στην όραση, πνευματική κόπωση, προβλήματα λόγω της στατικής εργασίας, έκθεση σε άγνωστα σωματίδια λόγω παρουσίας ρομποτικών συστημάτων και υλικών νανοτεχνολογίας. Επίσης ψυχοκοινωνικοί κίνδυνοι, που οφείλονται για παράδειγμα στην ανάγκη προσαρμογής στα νέα καθήκοντα, την γνωστική προσαρμογή ή την αίσθηση διαρκούς επιτήρησης (όπως με την εισαγωγή συστημάτων IoT και cobots).
Σίγουρα θα πρέπει να γίνει αναφορά στις μεγάλες δυνατότητες που προσφέρει η νέα τεχνολογία στη βελτίωση των συνθηκών Υγείας και Ασφάλειας στις παραγωγικές εγκαταστάσεις. Συστήματα IoT που επιτρέπουν την σε πραγματικό χρόνο παρακολούθηση και πρόληψη δυσλειτουργιών του εξοπλισμού, αντίστοιχα δίκτυα εντοπισμού εν δυνάμει επικίνδυνων καταστάσεων υγείας μέσω της παρακολούθησης βιολογικών παραμέτρων του προσωπικού, αποτελούν επαναστατικές δυνατότητες στο θέμα της πρόληψης. Η χρήση ρομποτικών συστημάτων για την πραγματοποίηση επικίνδυνων εργασιών (εργασία σε ύψος, μεταφορά επικίνδυνων φορτίων, εργασίες σε περιορισμένους χώρους) αποτελεί επίσης ένα άλλο παράδειγμα.
Κλείνοντας, θα πρέπει να γίνει αναφορά στο κρίσιμο κομμάτι της ανάπτυξης προτύπων σε σχέση με τις αναπτυσσόμενες τεχνολογίες, της εφαρμογής αυτών και της αλληλεπίδρασής τους με τον άνθρωπο. Αποτελεί κρίσιμη προϋπόθεση για την σωστή λειτουργία των συστημάτων, την διαλειτουργικότητα και την αξιοπιστία τους. Αντίστοιχα είναι σημαντικό το νομοθετικό πλαίσιο να ακολουθεί τις τεχνολογικές αλλαγές με την ελάχιστη δυνατή χρονική υστέρηση.
*Το ΕΛΙΝΥΑΕ είναι ο φορέας των κοινωνικών εταίρων (ΓΣΕΕ, ΣΕΒ, ΓΣΕΒΕΕ, ΕΣΕΕ, ΣΕΤΕ) για θέματα Υγείας και Ασφάλειας στην Εργασία με παρουσία και εμπειρία στην έρευνα, την πληροφόρηση, την ενημέρωση, τη συμβουλευτική υποστήριξη και την εκπαίδευση επιχειρήσεων και εργαζομένων.
