Ο Γενικός Γραμματέας Βιομηχανίας Γιάννης Κυριακού, κατά τη διάρκεια της επίκαιρης αυτής συνέντευξης στο Manufacturing απαντάει σε σημαντικά ζητήματα που αφορούν στην ελληνική βιομηχανία, ενώ δεν έκρυψε την αισιοδοξία του για την άμεση και μεσοπρόθεσμη προοπτική της ελληνικής βιομηχανικής και μεταποιητικής επιχείρησης.
Κύριε Κυριακού, θέλετε να μας μεταφέρετε τη συνολική και αναλυτική εικόνα του πώς αντιδρά μέχρι στιγμής η εγχώρια βιομηχανία στην πανδημία;
Είναι γεγονός ότι η ελληνική μεταποίηση αποδείχθηκε εξόχως προσαρμοστική στην υγειονομική κρίση που έπληξε και την χώρα και μάλιστα πιο προσαρμοστική και από τον μέσο Ευρωπαϊκό όρο. Όπως επεσήμαναν και ο υπουργός Ανάπτυξης και Επενδύσεων Άδωνις Γεωργιάδης και ο Υπουργός Οικονομικών Χρήστος Σταϊκούρας κατά την πρώτη συνεδρίαση της Κυβερνητικής Επιτροπής Βιομηχανίας για όλο το διάστημα της κρίσης, μέχρι και σήμερα, οι δείκτες βιομηχανικής παραγωγής/μεταποίησης σημείωσαν κάμψη της τάξης του 9% έναντι 17% του μέσου όρου των αντίστοιχων ευρωπαϊκών. Αυτή τη στιγμή δε αποτελεί βασικό κορμό της οικονομίας, με κλάδους και επιχειρήσεις που έχουν κατορθώσει να κατατάσσονται ανάμεσα στους ισχυρότερους, ακόμη και κατά την περίοδο της ύφεσης.
Που οφείλεται αυτή η προσαρμοστικότητα;
Η αιτία εντοπίζεται στη συνέχιση αφενός της λειτουργίας των μονάδων, που διατήρησαν τις επενδύσεις τους και συνέχισαν να αυξάνουν τις εξαγωγές τους και αφετέρου στα άμεσα αντανακλαστικά, που προσάρμοσαν την παραγωγή προς προϊόντα άμεσης ανάγκης και τα οποία παρουσίασαν σημαντική έλλειψη κατά περιόδους. Θα σας κουράσω με κάποια στοιχεία, που όμως δείχνουν που βρισκόμαστε αυτή τη στιγμή: Κατά τη διάρκεια της πανδημίας η Βιομηχανία στήριξε την εθνική οικονομία με 944 εκατομμύρια ευρώ στο ΑΕΠ, 17.100 θέσεις εργασίας, 257 εκατομμύρια ευρώ έσοδα Δημοσίου, ενισχύοντας τους υπόλοιπους κλάδους της ελληνικής οικονομίας.
Παράλληλα, σημαντική ήταν η βελτίωση του Δείκτη Βιομηχανικής Παραγωγής μεταξύ των μηνών Μαΐου – Σεπτεμβρίου 2020, με στήριξη του ΑΕΠ της χώρας από τη μεταποίηση με 2,2 δισεκατομμύρια ευρώ συνολικά, 50.500 θέσεις εργασίας και 640 εκατομμύρια ευρώ έσοδα Δημοσίου (Ανάλυση ΙΟΒΕ, 2020). Οι εξαγωγές των βιομηχανικών προϊόντων ανήλθαν σε 1,8 δισεκατομμύρια ευρώ το Σεπτέμβριο (+7,8% σε σύγκριση με το Σεπτέμβριο του 2019), ενώ το μερίδιο των βιομηχανικών προϊόντων ξεπερνάει το 88% του συνόλου των εξαγωγών αγαθών (Eurostat, International Trade, ΕΛΣΤΑΤ 2020).
Αυτά είναι πράγματι καλά νέα! Με αυτά τα δεδομένα, ποια νομίζετε λοιπόν ότι θα πρέπει να είναι η άμεση προτεραιότητα για τη μεταποιητική επιχείρηση;
Οι άμεσες προτεραιότητες για τη Βιομηχανία είναι τέσσερεις:
1. Η μεταμόρφωση της παραγωγικής διαδικασίας μέσω της ενσωμάτωσης νέων τεχνολογικών και ψηφιακών ικανοτήτων (Βιομηχανία 4.0) και της μείωσης του ενεργειακού και περιβαλλοντικού αποτυπώματος.
2. Η συμμετοχή σε περιφερειακές και διεθνείς αλυσίδες αξίας και οι επενδύσεις με χαρακτηριστικά ουσιαστικής αλλαγής το περίφημο «game changer».
3. Η διεθνοποίηση των επιχειρήσεων και η προϊοντική διαφοροποίηση σε προϊόντα υψηλότερης προστιθέμενης αξίας.
4. Τέλος, η ανάπτυξη της καινοτομίας και της συνεργασίας με τα ερευνητικά κέντρα υπό το πρίσμα εξυπηρέτησης της στρατηγικής της βιομηχανίας (demand driven), η συμμετοχή σε συνεργατικά σχήματα και η αναβάθμιση των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού σε νέες τεχνολογίες.
Πάντως μιλώντας για ψηφιακές ικανότητες, η παροχή end-to-end λύσεων και των διαδικασιών Ψηφιακού Μετασχηματισμού, βρίσκει τις μεταποιητικές επιχειρήσεις σε εντελώς διαφορετικές ταχύτητες: Οι μεγαλύτερες, με πιο έντονο ενδιαφέρον να εισάγουν καινοτομίες, οι μικρότερες με περιορισμένες δυνατότητες προσαρμογής.
Η παρατήρηση σας είναι σημαντική και αναδείχθηκε και στο πλαίσιο της μελέτης που εκπονήσαμε κι εμείς ως Γενική Γραμματεία για την Ψηφιοποίηση της Ελληνικής Βιομηχανίας. Πράγματι υπάρχουν μεταποιητικές επιχειρήσεις διαφορετικών ταχυτήτων τόσο ως προς το ενδιαφέρον και τις δυνατότητες εισαγωγής καινοτομιών, αλλά και ως προς το επίπεδο ψηφιακής ωριμότητας.
Δεν σας ανησυχεί αυτή η πραγματικότητα με δεδομένο ότι η επιτάχυνση του ψηφιακού μετασχηματισμού αποτελεί το επόμενο απολύτως απαραίτητο βήμα των ελληνικών επιχειρήσεων και βιομηχανιών; Και, πώς θα την αντιμετωπίσετε;
Η επίγνωση και ο ρεαλισμός δεν θα πρέπει να εμπνέουν ανησυχία – αντίθετα αποτελούν τη βάση καλού προγραμματισμού και καλώς στοχευμένων παρεμβάσεων. Γι΄αυτό ακριβώς οι δράσεις ενίσχυσης του ψηφιακού μετασχηματισμού, που σχεδιάζουμε θα πάρουν υπόψη τους όσο το δυνατόν τις ανάγκες τόσο για τις μικρές όσο και για τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις. Δράσεις τόσο για τους drivers όσο και για τους beginners. Υπό μία προϋπόθεση όμως, ότι θα υπάρξει προσπάθεια δημιουργίας ικανοτήτων και κάλυψη επιχειρηματικών αναγκών στο πλαίσιο επιχειρησιακών σχεδίων, ακόμα και για μικρές επιχειρήσεις και όχι απλής κάλυψης τρεχουσών αναγκών και κατανάλωσης έτοιμων λύσεων με πολύ σύντομη ημερομηνία λήξης. Κάτι τέτοιο έχει αποδειχθεί από τις προηγούμενες προγραμματικές περιόδους ότι απλά αγοράζει χρόνο και δεν δημιουργεί βιώσιμες καταστάσεις.
Πρόσφατα τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση ο Χάρτης πέντε αξόνων για την μετάβαση στην κυκλική οικονομία: Ποιος είναι ο ρόλος της βιομηχανίας σε αυτό το νέο οικονομικό μοντέλο; Ποιες αναμένονται οι δικές σας αρμοδιότητες σε αυτό το πλαίσιο;
Βρίσκομαι στην ευχάριστη θέση να απαντήσω σε αυτήν την ερώτηση σε συνέχεια σχετικής συνέντευξης που παραχώρησε ο Γ.Γ. Φυσικού Περιβάλλοντος και Υδάτων, κ. Κ. Αραβώσης στο περιοδικό σας με αφορμή το θέμα αυτό. Θα ήθελα να τονίσω την πολύ καλή συνεργασία των δύο συναρμόδιων Υπουργείων και Γραμματειών, η οποία αναγνωρίζεται πλήρως και με τη δημοσίευση του Οδικού Χάρτη για την Κυκλική Οικονομία. Με το νέο Οδικό Χάρτη πολλαπλώς και σε μεγάλη έκταση αναγνωρίζεται ο κεντρικός και καθοριστικός ρόλος της Ελληνικής Βιομηχανίας για την επιτυχία του όλου εγχειρήματος. Επιχειρηματικές και επιχειρησιακές έννοιες, όπως η βιομηχανική συμβίωση, ο βιομηχανικός μετασχηματισμός και η αειφόρος ανάπτυξη, διαπνέουν το σύνολο των 5 βασικών αξόνων και προτεινόμενων εθνικής εμβέλειας δράσεων, πολλές από τις οποίες αποτελούν ήδη αντικείμενο και προτεραιότητες στον σχεδιασμό της Γενικής Γραμματείας Βιομηχανίας και του Υπουργείου Ανάπτυξης γενικότερα. Γι΄αυτό άλλωστε, η Γενική Γραμματεία Βιομηχανίας – λόγω αρμοδιότητας και κυρίως εμπειρίας και αντικειμένου, επωμίζεται μεγάλο μερίδιο της ευθύνης για την υλοποίηση του Εθνικού Σχεδίου Δράσης. Σας διαβεβαιώνω δε ότι σε στενή συνεργασία με τον Υπ.Π.Εν. μπορούμε να αναλάβουμε με επιτυχία την ευθύνη αυτή.
Ποιες είναι οι συγκεκριμένες δράσεις που προγραμματίζετε;
Αυτήν την περίοδο στο πλαίσιο της προγραμματικής περιόδου 2014-2020 υλοποιείται από την ΓΓΒ σε συνεργασία με τον διαχειριστικό της βραχίονα ΕΥΔΕ ΒΕΚ μια σημαντική δράση: Η δράση «Περιβαλλοντικές Υποδομές: Ενίσχυση Εγκαταστάσεων Διαχείρισης Αποβλήτων», που είναι προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις της κυκλικής οικονομίας και της βιομηχανικής συμβίωσης. Εκτός δε από εργαλείο χρηματοδοτικής ενίσχυσης αποτελεί και ένα μέσο «εκπαίδευσης» των μεταποιητικών επιχειρήσεων της χώρας μας σε δραστηριότητες που εκμεταλλεύονται τις ευκαιρίες ανάπτυξης επιχειρηματικότητας στον τομέα του περιβάλλοντος. Υπό αυτό το πρίσμα, είναι το έναυσμα για τον σχεδιασμό και άλλων δράσεων στο νέο ΕΣΠΑ, που θα αντιμετωπίζουν ανάλογες προκλήσεις που τίθενται από τις νέες περιβαλλοντικές απαιτήσεις.
Υπάρχει πάντως διάθεση εφαρμογής της κυκλικής οικονομίας από την ελληνική βιομηχανία;
Η ελληνική παραγωγική βάση είναι περισσότερο από έτοιμη να ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις, έχοντας συνειδητοποιήσει ότι η εναρμόνιση και εφαρμογή κανόνων κυκλικής οικονομίας δεν αποτελεί επιβάρυνση αλλά εξασφαλισμένης απόδοσης μεσο-μακροπρόθεσμη επένδυση και πάνω από όλα επιχειρηματική και καινοτομική ευκαιρία. Έχουμε πολλά παραδείγματα και μεγάλων αλλά και μικρομεσαίων επιχειρήσεων, που όχι μόνο έχουν ενσωματώσει κανόνες κυκλικής οικονομίας στη λειτουργία τους, αλλά έχουν αναπτύξει και τεχνογνωσία επ’ αυτού στον τομέα τους, η οποία αποτελεί πηγή εσόδων και ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος.
Ποιοι κλάδοι θα μπορέσουν άμεσα να προσαρμοστούν και να επωφεληθούν;
Εντοπίζονται στους τομείς που αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες προκλήσεις στο πλαίσιο της κυκλικής οικονομίας, λόγω των ιδιαιτεροτήτων των προϊόντων ή των αλυσίδων αξίας τους και του περιβαλλοντικού τους αποτυπώματος, όπως αναφέρονται στο νέο Σχέδιο Δράσης για την κυκλική οικονομία και συγκεκριμένα: Ηλεκτρονικά προϊόντα και προϊόντα ΤΠΕ, ηλεκτρικές στήλες και οχήματα, συσκευασίες, πλαστικά, κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, κατασκευές και κτίρια και τρόφιμα, νερό και θρεπτικές ουσίες. Αυτοί οι τομείς θα ωφεληθούν κατεξοχήν με ειδικές δράσεις.
_ Αυτήν την περίοδο ολοκληρώνονται οι ελληνικές προτάσεις για το Ταμείο Ανάκαμψης: Στον τομέα της βιομηχανίας ποια είναι τα εξειδικευμένα προγράμματα που αναμένονται;
Το Ταμείο Ανάκαμψης θα κατευθύνει ανάμεσα σε άλλες προτεραιότητες τον ψηφιακό μετασχηματισμό και την πράσινη ανάπτυξη της οικονομίας, έννοιες άμεσα συνδεδεμένες με την Βιομηχανία 4.0.
Βασική επιδίωξη της Γενικής Γραμματείας Βιομηχανίας είναι η στήριξη των ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων των επιχειρήσεων σύμφωνα με τις απαιτήσεις του νέου βιομηχανικού, παραγωγικού και επιχειρηματικού προτύπου, όπως αυτό έχει υιοθετηθεί και σε ανώτατο επίπεδο πολιτικής και από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Αυτό σημαίνει στην πράξη ότι μπορεί να εξασφαλιστούν οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την επιδιωκόμενη διαφοροποίηση προϊόντων και υπηρεσιών, για τη διεθνοποίηση των Ελληνικών επιχειρήσεων όχι απλά με την έννοια των εξαγωγών αλλά της ενεργού συμμετοχής σε εγχώριες και κυρίως διεθνείς αλυσίδες αξίας, και επίσης για την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ψηφιοποίησης και της κυκλικής οικονομίας όχι ως υποχρέωση αλλά ως επιχειρηματική ευκαιρία. Με βάση τους τρεις αυτούς πυλώνες, μπορούμε να μιλάμε για τη βιομηχανική και οικονομική μετάβαση ως πλήρες και λειτουργικό τμήμα της δεδομένης Εθνικής Βιομηχανικής Στρατηγικής.
Ποια είναι τα συγκεκριμένα προγράμματα που εφαρμόζονται;
Μέσω του προγράμματος Ελλάδα 2.0, στον τομέα της βιομηχανίας προωθείται από δράσεις της ΓΓΒ η επιτάχυνση του προγράμματος μετασχηματισμού «Βιομηχανία 4.0», ο τομέας της έξυπνης παραγωγής στην Ελλάδα και η ανάπτυξη νέας γενιάς βιομηχανικών πάρκων. Οι επενδύσεις εστιάζονται στην ανάπτυξη νέων ή την αναβάθμιση υφιστάμενων γραμμών παραγωγής για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της βιομηχανίας. Έμφαση δίνεται στον προηγμένο και ψηφιακά ελεγχόμενο βιομηχανικό εξοπλισμό, στα συστήματα ελέγχου της παραγωγής και στην ανάπτυξη των βιομηχανικών συνεργασιών για την ενίσχυση της παραγωγής και της συνεργασίας στο βιομηχανικό οικοσύστημα, ενώ προωθείται εξειδικευμένη δράση για την ενίσχυση του εθνικού συστήματος καινοτομίας σε πεδία άμεσου μεταποιητικού ενδιαφέροντος (σύστημα ποιότητας / διαπίστευσης, συστήματα εποπτείας της αφοράς, σύστημα βιομηχανικής / διανοητικής ιδιοκτησίας κ.α.). Προωθείται, επίσης, η ενίσχυση επενδύσεων για τη δημιουργία οργανωμένων υποδοχέων μεταποιητικών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων συμπεριλαμβανομένων των δραστηριοτήτων της εφοδιαστικής αλυσίδας και τεχνολογικών πάρκων που αποτελούν οργανικά ολοκληρωμένα σύνολα δομών υπηρεσιών και υποδομών.
Πώς θα ενισχυθεί ο ψηφιακός μετασχηματισμός;
Επιπρόσθετα, στο πλαίσιο του προγράμματος Ελλάδα 2.0, περιλαμβάνεται η ενίσχυση της αναβάθμισης βιομηχανικών μονάδων τελευταίας πράσινης τεχνολογίας, με υποχρεωτική λειτουργία τμήματος έρευνας και ανάπτυξης για την προώθηση καινοτόμων προϊόντων και υπηρεσιών, καθώς και ο ψηφιακός μετασχηματισμός των μικρομεσαίων επιχειρήσεων ώστε να βελτιώσουν την λειτουργία τους και την ανταγωνιστικότητά τους ενσωματώνοντας νέες τεχνολογίες ηλεκτρονικών πληρωμών, εργασίας από απόσταση, ψηφιακού γραφείου, digital marketplace, κυβερνοασφάλειας κ.λπ.
Την αντίστοιχη ερώτηση θα θέλαμε να σας απευθύνουμε με αναφορά και στο νέο ΕΣΠΑ: Στα Τομεακά Προγράμματα έχει διαμορφωθεί σαφής εικόνα;
Το νέο ΕΣΠΑ διαφοροποιείται σημαντικά από το Ταμείο Ανάκαμψης. Για το σχεδιασμό δράσεων και πρωτοβουλιών θα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι γενικές επιταγές και προβλέψεις του Ευρωπαϊκού Πλαισίου για την Προγραμματική Περίοδο 2021 – 2027 όπου το περίγραμμα των δράσεων είναι σαφώς στοχευμένο προς την κατεύθυνση της Έξυπνης Εξειδίκευσης και του πράσινου και ψηφιακού μετασχηματισμού. Επομένως, η στόχευση και το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα των σχετικών πρωτοβουλιών και δράσεων έχουν ως βασικό σημείο αναφοράς την έξυπνη εξειδίκευση και την ολιστική ενίσχυση τόσο των επιχειρήσεων όσο και του επιχειρηματικού περιβάλλοντος και των υποδομών εντός του οποίου δραστηριοποιούνται.
Ειδικότερα τι προβλέπεται για τη δημιουργία συνεργατικών σχημάτων και για την ενίσχυση των niche markets;
Εστιάζοντας στις ανάγκες των μεταποιητικών μικρομεσαίων επιχειρήσεων, σχεδιάζουμε δράσεις τόσο για τις επιχειρήσεις όσο και για τη δημιουργία συνεργατικών σχημάτων, οικοσυστημάτων καθώς και για την ενίσχυση αλυσίδων αξίας. Στοχευμένες δράσεις για την ανάδειξη και ενίσχυση εξειδικευμένων αγορών (niche markets) στο πλαίσιο της υλοποίησης των επιλογών της Εθνικής Στρατηγικής Έξυπνης Εξειδίκευσης, Δράσεις στήριξης της βιομηχανικής μετάβασης σε τομεακό και περιφερειακό, επίπεδο, για την προώθηση της Βιομηχανίας 4.0 και της Κυκλικής Οικονομίας στον παραγωγικό ιστό, για τη στήριξη της επιχειρηματικής καινοτομίας και της διεθνοποίησης των επιχειρήσεων, αλλά και δράσεις για την ανάπτυξη των απαραίτητων δεξιοτήτων για να στηρίξουν την ψηφιακή, τεχνολογική και πράσινη μετάβαση των επιχειρήσεων καθώς και δράσεις προσέλκυσης εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού.
Πρόσφατα απευθύνατε με τη ΓΓ. Περιβάλλοντος κοινή πρόσκληση προς τις ελληνικές επιχειρήσεις να υποβάλλουν προτάσεις για την αλυσίδα αξίας, τεχνολογίες και συστήματα Υδρογόνου στο πλαίσιο του Έργου Κοινού Ευρωπαϊκού Ενδιαφέροντος– ΣΕΚΕ. Το σχόλιο σας;
Αρχικά πρέπει να αναφέρω την ιδιαίτερη και στρατηγική σημασία που έχει η συμμετοχή επιχειρήσεων σε τέτοια έργα. Σύμφωνα με την οριοθέτηση και το πλαίσιο αναφοράς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τα Σημαντικά Έργα Κοινού Ευρωπαϊκού Ενδιαφέροντος- ΣΕΚΕΕ (Important Project of Common European Interest – IPCEI), η συμμετοχή σε αυτά επιτρέπει στις συμμετέχουσες επιχειρήσεις και εν γένει οργανισμούς να λαμβάνουν μέρος και να συν-διαμορφώνουν τα νέα τεχνολογικά πρότυπα και τα νέα προϊόντα/υπηρεσίες και διεργασίες που βασίζονται σε αυτά σε εννέα πεδία κρίσιμου τεχνολογικού και οικονομικού ενδιαφέροντος. H Ελλάδα έχει ήδη ενεργοποιηθεί σε τρία ΣΕΚΕΕ: έχει ήδη εξασφαλιστεί η συμμετοχή Ελληνικών Επιχειρήσεων στο έργο “EUBattin” για τις μπαταρίες, έχει προκηρυχθεί και υλοποιείται η διαδικασία εκδήλωσης ενδιαφέροντος για τη συμμετοχή στο έργο «Μικροηλεκτρονική ΙΙ», και, σε στενή συνεργασία με το Υπ.Ε.Πεν, είναι σε εξέλιξη η προκήρυξη για την εκδήλωση ενδιαφέροντος για τις τεχνολογίες Υδρογόνου.
Είστε αισιόδοξος για τη συμμετοχή της ελληνικής βιομηχανίας;
Πιστεύω ότι η πρόσκληση παρέχει μία σημαντική δυνατότητα στην ελληνική βιομηχανία για την ανταπόκριση στις προκλήσεις και απαιτήσεις, στο πλαίσιο της διπλής μετάβασης προς την κλιματική ουδετερότητα έως το 2050 και την ψηφιακή πρωτοπορία. Ταυτόχρονα, η δημιουργία σε Ευρωπαϊκό Επίπεδο μίας Συμμαχίας Καθαρού Υδρογόνου για την επιτάχυνση της απανθρακοποίησης της βιομηχανίας και τη διατήρηση της βιομηχανικής υπεροχής, στην οποία ήδη συμμετέχουν ελληνικές επιχειρήσεις, αλλά και αντίστοιχες συμμαχίες στις βιομηχανίες χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών, στα βιομηχανικά «νέφη» και στις πρώτες ύλες είναι ορισμένες από τις σημαντικές πρωτοβουλίες, που ισχυροποιούν το αίσθημα αισιοδοξίας για μία ευρεία συμμετοχή της ελληνικής βιομηχανίας στον επιχειρούμενο μετασχηματισμό.
Εκτιμάτε ότι έργα όπως αυτά μπορούν να υποστηριχθούν επαρκώς και να δώσουν αντίστοιχα άμεση ώθηση στην ελληνική βιομηχανία;
Σύμφωνα με τη Διακήρυξη για το Υδρογόνο θα πρέπει να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη έργων που αφορούν σε τομείς της αλυσίδας αξίας «Τεχνολογίες και Συστήματα Υδρογόνου». Ανάμεσα σε αυτά η ασφαλής και βιώσιμη παραγωγή υδρογόνου χαμηλών εκπομπών άνθρακα, όπου έμφαση θα δίνεται στο υδρογόνο από ανανεώσιμες πηγές και τα παράγωγά του. Αντίστοιχα, ενθαρρύνεται η ανάπτυξη βιομηχανικού εξοπλισμού, συμπεριλαμβανομένων ηλεκτρολυτών και εξοπλισμού για μεταφορές, όπως ελαφρά εμπορικά οχήματα, λεωφορεία, φορτηγά, όπως επίσης και σιδηρόδρομοι με δυσκολία εξηλεκτρισμού, ναυτιλία ή αεροπορία. Επίσης, ενθαρρύνονται λύσεις για αποθήκευση, μεταφορά και διανομή, συμπεριλαμβανομένων των σταθμών ανεφοδιασμού κατά μήκος δρόμων, σιδηροτροχιών και λιμένων και τέλος βιομηχανικές εφαρμογές υδρογόνου, συμπεριλαμβανομένης της απανθρακοποίησης βιομηχανικών εγκαταστάσεων.
