Η συμβολή της χημικής βιομηχανίας, ενός από τους πιο καινοτόμους και με εξαγωγικό προσανατολισμό κλάδους της ελληνικής οικονομίας, στην επίτευξη των στόχων του Εθνικού Σχεδίου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας για τη μετάβαση στην πράσινη οικονομική ανάπτυξη, είναι καθοριστική.
Ερευνητές ανέπτυξαν μεταλλαγμένα ένζυμα για να διασπάσουν το πολυμερές τερεφθαλικό πολυαιθυλένιο, γνωστό και ως PET, που χρησιμοποιείται για μπουκάλια προκειμένου να το μετατρέψουν σε βανιλίνη που χρησιμοποιείται ευρέως στη βιομηχανία τροφίμων και καλλυντικών, στην παρασκευή φαρμακευτικών προϊόντων, προϊόντων καθαρισμού και ζιζανιοκτόνων. Περίπου το 85% της βανιλίνης συντίθεται επί του παρόντος από χημικές ουσίες που προέρχονται από ορυκτά καύσιμα.
Η Joanna Sadler, του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου, η οποία διεξήγαγε την έρευνα είπε: «Αυτό είναι το πρώτο παράδειγμα χρήσης για την ανακύκλωση πλαστικών απορριμμάτων σε μια πολύτιμη βιομηχανική χημική ουσία και έχει πολύ συναρπαστικές επιπτώσεις στην κυκλική οικονομία».
Αρκετές εταιρείες εργάζονται για την ανάπτυξη πλαστικών που κατασκευάζονται από ανανεώσιμες, βιοαποικοδομήσιμες πηγές. Η NatureWorks της Minnetonka, Minnesota, κατασκευάζει δοχεία τροφίμων από ένα πολυμερές που ονομάζεται πολυγαλακτικό οξύ με την επωνυμία Ingeo. Οι επιστήμονες στο NatureWorks ανακάλυψαν μια μέθοδο όπου οι μικροοργανισμοί μετατρέπουν το άμυλο αραβοσίτου σε μια ρητίνη που είναι εξίσου ισχυρή με το άκαμπτο πλαστικό με βάση το πετρέλαιο που χρησιμοποιείται επί του παρόντος για δοχεία όπως μπουκάλια νερό και δοχεία γιαουρτιού. Η εταιρεία εργάζεται για την προμήθεια πρώτων υλών από γεωργικά απόβλητα.
Μια πρόσφατη έκθεση της εταιρείας συμβούλων PreScouter υποστηρίζει ότι η «πράσινη χημεία» θα μπορούσε να είναι η επόμενη βιομηχανική επανάσταση που επηρεάζει όλες τις βιομηχανίες.
Όπως λέει ο Πάνος Σκαρλάτος, γενικός διευθυντής του ΣΕΧΒ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναγνωρίζει το ρόλο της χημικής βιομηχανίας στην υλοποίηση του green deal, ιδιαίτερα:
• «Στη συνεισφορά της για την παραγωγή καινοτόμων υλικών που θα μειώσουν το ενεργειακό αποτύπωμα των κτηρίων, την εξέλιξη των μπαταριών και των τεχνολογιών υδρογόνου.
• Στην ώθηση της κυκλικής οικονομίας μέσω της χημικής ανακύκλωσης, της σύνθεσης ουσιών από το CO2.
• Στη νέα στρατηγική για τα βιώσιμα χημικά στη παραγωγή προϊόντων με λιγότερες επιπτώσεις στην υγεία και το περιβάλλον».
Η στρατηγική της ΕΕ για τη βιωσιμότητα των χημικών προϊόντων, αποτελεί το πρώτο βήμα προς την υλοποίηση του φιλόδοξου στόχου της μηδενικής ρύπανσης για ένα περιβάλλον χωρίς τοξικές ουσίες.
Η στρατηγική αναμένεται να τονώσει την καινοτομία για παραγωγή ασφαλών και βιώσιμων χημικών προϊόντων και θα αυξήσει την προστασία της ανθρώπινης υγείας και του περιβάλλοντος από επικίνδυνα χημικά προϊόντα. Αυτό περιλαμβάνει την απαγόρευση της χρήσης των πλέον επιβλαβών χημικών προϊόντων σε αντικείμενα, όπως παιχνίδια, προϊόντα παιδικής φροντίδας, καλλυντικά, απορρυπαντικά, υλικά που έρχονται σε επαφή με τρόφιμα και υφάσματα, εκτός εάν αποδειχθεί ότι η εν λόγω χρήση είναι επωφελής για την κοινωνία, και την εξασφάλιση ότι όλα τα χημικά προϊόντα χρησιμοποιούνται με ασφαλέστερο και πιο βιώσιμο τρόπο.
Η στρατηγική εφιστά επίσης την προσοχή των κρατών μελών στις δυνατότητες που παρέχει ο Μηχανισμός Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας για να επενδύσουν στην πράσινη και ψηφιακή μετάβαση των βιομηχανιών της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένου του τομέα των χημικών προϊόντων. Αξίζει να σημειωθεί ότι το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο της ΕΕ για τα χημικά προϊόντα, ιδίως ο κανονισμός REACH και ο κανονισμός για την ταξινόμηση, την επισήμανση και τη συσκευασία (CLP), αποτελεί την αυστηρότερη νομοθεσία που ρυθμίζει τις χημικές ουσίες και επηρεάζει τις βιομηχανίες σε ολόκληρο τον κόσμο.
7 Βασικές δράσεις της στρατηγικής για τα χημικά προϊόντα
Η στρατηγική για τα χημικά προϊόντα εκτιμάται ότι μεταξύ άλλων θα τονώσει την καινοτομία, με στόχο ασφαλή και βιώσιμα προϊόντα, θα επιτρέψει τη μετάβαση σε χημικά προϊόντα ασφαλή και βιώσιμα εκ σχεδιασμού, ενώ αποτελεί το πρώτο βήμα προς την υλοποίηση του φιλόδοξου στόχου της μηδενικής ρύπανσης για ένα περιβάλλον χωρίς τοξικές ουσίες.
Στις βασικές δράσεις της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, περιλαμβάνονται λοιπόν τα εξής:
1. Απαγόρευση των πλέον επιβλαβών χημικών προϊόντων στα καταναλωτικά αγαθά – η χρήση τους θα επιτρέπεται μόνον όταν είναι ουσιώδης.
2. Συνυπολογισμός των συνδυαστικών επιδράσεων των χημικών προϊόντων κατά την εκτίμηση των κινδύνων.
3. Σταδιακή κατάργηση της χρήσης υπερφθοροαλκυλιωμένων και πολυφθοροαλκυλιωμένων ουσιών (PFAS) στην ΕΕ, εκτός εάν η χρήση τους είναι ουσιώδης.
4. Τόνωση της επενδυτικής ικανότητας και της καινοτομίας για την παραγωγή και τη χρήση χημικών προϊόντων που είναι ασφαλή και βιώσιμα εκ σχεδιασμού και καθ’ όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής τους.
5. Προώθηση της ανθεκτικότητας του εφοδιασμού της ΕΕ και της βιωσιμότητας των χημικών προϊόντων κρίσιμης σημασίας.
6. Θέσπιση μιας απλούστερης διαδικασίας «μία ουσία, μία αξιολόγηση» για την εκτίμηση των κινδύνων και των πηγών κινδύνου των χημικών προϊόντων.
7. Ανάληψη ηγετικού ρόλου σε παγκόσμιο επίπεδο με την προάσπιση και την προώθηση υψηλών προτύπων και με τερματισμό των εξαγωγών χημικών προϊόντων που είναι απαγορευμένα στην ΕΕ.
Η ελληνική χημική βιομηχανία με αριθμούς
Η χημική βιομηχανία επηρεάζει καθοριστικά τη δραστηριότητα και την ανάπτυξη των ενδιάμεσων και τελικών προϊόντων σε πλήθος κλάδων, που εκτείνονται από τον πρωτογενή τομέα, τη βιομηχανία πλαστικών-ελαστικών, τη βιομηχανία τροφίμων, την κλωστοϋφαντουργία- ένδυση, τη βιομηχανία μετάλλων και τις κατασκευές έως τεχνολογικά πιο προηγμένους κλάδους, όπως η φαρμακοβιομηχανία, η αυτοκινητοβιομηχανία και τα ηλεκτρονικά. Η παραγωγή καταναλωτικών χημικών προϊόντων, όπως τα απορρυπαντικά και τα καλλυντικά, αποτελεί έναν εξίσου σημαντικό τομέα της χημικής βιομηχανίας, ο οποίος συμπληρώνει το φάσμα των παραγωγικών δραστηριοτήτων του κλάδου.
Στην Ελλάδα, η χημική βιομηχανία, αποτελεί μια σημαντική μεταποιητική δραστηριότητα, παρουσιάζοντας εξειδίκευση σε συγκεκριμένα τμήματα της αγοράς χημικών υλών και προϊόντων, υποστηρίζοντας παράλληλα δυναμικούς κλάδους της οικονομίας και διαθέτοντας έναν υψηλό δείκτη εξωστρέφειας. Με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά, η χημική βιομηχανία και οι συνδεδεμένες με αυτή δραστηριότητες, όπως το εμπόριο χημικών προϊόντων και οι σχετικές υπηρεσίες (π.χ. υπηρεσίες διαχείρισης εφοδιαστικής αλυσίδας χημικών, συμβουλευτικές υπηρεσίες και κέντρα βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας στον τομέα των χημικών) συμβάλουν στην ενίσχυση της ελληνικής οικονομίας, μέσω της παραγωγής διεθνώς εμπορεύσιμων αγαθών υψηλής προστιθέμενης αξίας, της προσέλκυσης επενδύσεων, της στήριξης στρατηγικών τομέων της οικονομίας, όπως ο αγροτικός τομέας και ο τουρισμός (π.χ. με την ενεργειακή αναβάθμιση των ξενοδοχειακών υποδομών), και της διατήρησης και επαύξησης εξειδικευμένων θέσεων εργασίας.
Στη χημική βιομηχανία στην Ελλάδα δραστηριοποιούνται περίπου 900 επιχειρήσεις και η πλειονότητα αυτών έχει αντικείμενο δραστηριότητας που σχετίζεται με την παραγωγή καταναλωτικών (45%) και ειδικών χημικών προϊόντων (35%). Αρκετά λιγότερες σε πλήθος είναι οι επιχειρήσεις που ασχολούνται με την παραγωγή βασικών χημικών ουσιών – κυρίως βασικών ανόργανων ουσιών και πολυμερών. Η αξία παραγωγής χημικών ουσιών και προϊόντων στην Ελλάδα αγγίζει τα 2,24 δισ. ευρώ (2019), συνεχίζοντας την ανοδική πορεία των τελευταίων ετών με τη (φαινομενική) κατανάλωση χημικών ουσιών και προϊόντων στην Ελλάδα να ξεπερνά τα 4,4 δισ. ευρώ. Ταυτόχρονα, οι δραστηριότητες της χημικής βιομηχανίας παρουσιάζουν ισχυρά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα που αντανακλώνται στο ΑΕΠ, τις θέσεις εργασίας και τα δημόσια έσοδα που άμεσα και έμμεσα δημιουργούνται από αυτές. Η εξωστρέφεια, η υψηλότερη παραγωγικότητα εργασίας και τα καλύτερα επίπεδα αμοιβών σε σχέση με τη μέση μεταποιητική επιχείρηση στην Ελλάδα, την κατατάσσουν στους κλάδους που μπορούν να υπηρετήσουν ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο για την Ελλάδα.
Το αποτύπωμα του Covid – 19
Σημαντική ήταν η συμβολή της και την περίοδο της πανδημίας. Μετά την οικονομική κρίση και την οικονομική ύφεση του 2007–08, η παγκόσμια χημική βιομηχανία υπέστη μια δεκαετία σταθερής ανάπτυξης και δημιουργίας αξίας, ξεπερνώντας το δείκτη της παγκόσμιας αγοράς σε συνολικές αποδόσεις στους μετόχους (TRS). Όμως στη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης από τις αρχές του 2020, έγινε ευρύτερα κατανοητή η σημασία της. Ως αποτέλεσμα, σε ένα περιβάλλον πρωτοφανούς ύφεσης, επιμέρους τομείς της χημικής βιομηχανίας παρουσίασαν σημαντική ανάπτυξη. Το 2020 η ελληνική χημική βιομηχανία, σύμφωνα με τον κ. Σκαρλάτο αντέδρασε σε δύο σημαντικές προκλήσεις: «Η χημική βιομηχανία συνέβαλλε καθοριστικά στην καταπολέμηση της πανδημίας αφού έγκαιρα ανταποκρίθηκε στον εφοδιασμό με πρώτες ύλες αντισηπτικών, πλαστικών και στον εφοδιασμό με απολυμαντικά, μάσκες, Plexiglas κλπ.».
Αναμφίβολά, την περίοδο αυτή, η χημική βιομηχανία ενίσχυσε και την εξαγωγική της επίδοση, σύμφωνα με την ανάλυση του ΙΟΒΕ τα αποτελέσματα του πρώτου επτάμηνου 2020 έναντι της αντίστοιχης περιόδου του 2019 ήταν:
- Κύκλος Εργασιών στη Μεταποίηση: -14,4 %
- Κύκλος Εργασιών Χημική βιομηχανία: +0,4%
- Εξαγωγές Μεταποίηση: -15,4%
- Εξαγωγές χημικών: +0,2%
Οι προσδοκίες των ξένων παικτών
Την ίδια στιγμή περίπου 6 στα 10 στελέχη (ποσοστό 58%) από τον κλάδο των χημικών, σε μια πρόσφατη δημοσκόπηση της Deloitte, εκτιμά ότι το πλεονέκτημα κόστους πρώτης ύλης για την ανταγωνιστικότητα των εξαγωγών θα συνεχιστεί τουλάχιστον τα επόμενα τρία χρόνια για τη βιομηχανία χημικών προϊόντων. Ωστόσο, το πλεονέκτημα αυτό θα μπορούσε να διαταραχθεί προσωρινά από μια απροσδόκητη και διαρκή αύξηση των τιμών του φυσικού αερίου. Την ίδια στιγμή λόγω της ποικιλομορφίας των τελικών αγορών και της έκθεσης σε πιο ανθεκτικούς τομείς, ο αντίκτυπος της οικονομικής ύφεσης στην κατάσταση της χημικής βιομηχανίας πιθανότατα θα είναι μέτριος το 2021 σε σύγκριση με άλλες βιομηχανίες, όπως η αυτοκινητοβιομηχανία. Ως εκ τούτου, εκτός από τη βελτιστοποίηση του κόστους και την πειθαρχία του κεφαλαίου, οι φορείς της βιομηχανίας πιθανότατα θα ανταποκριθούν στη μετατόπιση της ζήτησης, δίνοντας προτεραιότητα στις αναπτυσσόμενες τελικές αγορές, όπως η υγειονομική περίθαλψη και τα ηλεκτρονικά είδη.
Αναντίρρητα, οι χημικές εταιρείες μπορούν να χρησιμοποιήσουν την οικονομική κρίση, που προκλήθηκε από την πανδημία του COVID-19 ως ευκαιρία, για να οικοδομήσουν μια διαρκή επιχειρηματική ισχύ, κάνοντας ταυτόχρονα στρατηγικές επιλογές σχετικά με τις τελικές αγορές στις οποίες εστιάζουν, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Deloitte. Όπως επισημαίνει ο ελεγκτικός οίκος, μπορούν να αυξήσουν τα κέρδη τους σε διαφορετικά λειτουργικά περιβάλλοντα εάν δημιουργήσουν ένα χαρτοφυλάκιο προϊόντων που μπορεί να αντέξει σε αλλαγές στις μακροοικονομικές τάσεις. Εν συνεχεία, η ίδια μελέτη επισημαίνει ότι το τέλος της ζωής των υλικών μπορεί συχνά να είναι η αρχή για κάτι καινούργιο, και έτσι οι χημικές εταιρείες πρέπει να συνεργαστούν με τους ενδιαφερόμενους για να αναζητήσουν τρόπους, προκειμένου να δημιουργήσουν νέα αξία.
Ασφάλεια και περιβάλλον στη χημική βιομηχανία
Η χημική βιομηχανία αποτελεί έναν από τους κλάδους με τους αυστηρότερους κανονισμούς ασφαλείας. Απαιτούνται τακτικές εργασίες επανεξέτασης και βελτίωσης, επισκευής και συντήρησης λόγω των υψηλών καταπονήσεων που ασκούνται στον εξοπλισμό λόγω της έκθεσής του σε πολύ επιθετικές χημικές ουσίες, υψηλές θερμοκρασίες και πιέσεις. Ανάλογα με το εύρος και τον τύπο των εγκαταστάσεων και των παραγωγικών διαδικασιών, η συντήρηση συχνά συνεπάγεται με την πλήρη παύση εργασιών, ωστόσο, είναι περισσότερο συχνές οι εργασίες συντήρησης και ελέγχου συγκεκριμένων τμημάτων της παραγωγής. Ενώ λοιπόν, η παραγωγή μικρής κλίμακας όπως εκείνη των ειδικών χημικών προϊόντων, εκτελείται συχνά ως ασυνεχής λειτουργία, η παραγωγή μεγάλης κλίμακας εκτελείται κυρίως ως συνεχής λειτουργία. Και στις δύο περιπτώσεις ενδέχεται να υπάρχουν διάφορα είδη τεχνικών συστημάτων, όπως χημικοί αντιδραστήρες (οι οποίοι συχνά πρέπει να αντέχουν σε υψηλές ή χαμηλές θερμοκρασίες και πιέσεις), συσκευές διαχωρισμού (απόσταξης, διήθησης, κ.λπ.), και συστήματα ρευστών για υγρά και αέρια (αντλίες, βαλβίδες, δεξαμενές), κ.λπ.
Από όλα αυτά συμπεραίνεται ότι η σύνθετη φύση των χημικών εγκαταστάσεων αυξάνει τους κινδύνους για τους εργαζόμενους στον τομέα της συντήρησης. Επιπλέον, οι εργαζόμενοι ενδέχεται να έρθουν σε στενή επαφή με μεγάλη ποικιλία συχνά επικίνδυνων χημικών ουσιών.
Οι τάσεις στη χημική βιομηχανία
Είναι χαρακτηριστικό ότι οι παράγοντες που θα ωθήσουν την ανάπτυξη της ελληνικής χημικής βιομηχανίας, σύμφωνα με τον κ. Σκαρλάτο, είναι οι εξαγωγές λόγω της αυξανόμενης εξωστρέφειας που διακρίνει τον κλάδο. Επιπρόσθετα, είναι αναγκαία η αξιοποίηση των πόρων του ταμείου ανάκαμψης και ανθεκτικότητας, κυρίως μέσω του ενεργειακού εκσυγχρονισμού των κτηρίων, η υλοποίηση των στόχων του Green Deal καθώς και η αξιοποίηση για εκσυγχρονισμό των πόρων του προγράμματος ΕΣΠΑ 2021-7.
Όπως αναφέρει ο ίδιος, οι τάσεις στον συγκεκριμένο κλάδο που αφορούν τη νέα στρατηγική για τα βιώσιμα χημικά βρίσκονται ακόμη σε εξέλιξη, γεγονός που θα απαιτήσει την ανάπτυξη καινοτόμων προϊόντων με ελάχιστη επίπτωση στον άνθρωπο και το περιβάλλον.
Επίσης, αναμένεται ακόμη η περαιτέρω εξέλιξη καινοτόμων υλικών και τεχνολογιών για τον εκσυγχρονισμό του κτηριακού δυναμικού καθώς και η εξωστρέφεια και η επέκταση σε αγορές με υψηλές απαιτήσεις σε ασφαλή και έξυπνα προϊόντα. Σήμερα, στην ελληνική χημική βιομηχανία που κοστολογείται όπως αναφέραμε στα 2,5 δις ευρώ (+7,2% έναντι 2018) απασχολούνται άμεσα 17.700 εργαζόμενοι και έμμεσα 100.385.
Οι εξαγωγές ξεπερνούν τα 1,72 δις ευρώ, δηλαδή αποτελούν το 5,3% του συνόλου των ελληνικών εξαγωγών, με 3 στις 4 επιχειρήσεις του κλάδου (ποσοστό 76% από 63% που ήταν το 2013) να είναι εξαγωγικές και το 73% της εγχώριας παραγωγής να εξάγεται κυρίως στην ΕΕ. Μάλιστα, η ευρωπαϊκή χημική βιομηχανία αξίζει περισσότερα από 565 δισ. ευρώ, απασχολεί άμεσα 1,1 εκατ. εργαζόμενους και οι εξαγωγές της εκτός ΕΕ ξεπερνούν τα 176 δισ. ευρώ.
